Hamam tarihi yüzyıllar öncesine dayanır ve tarihi bir hamama ilk adımınızı attığınızda kendinizi zamanda yolculuk yapıyormuş gibi hissedersiniz. Geleneksel hamamlar, Türk kültüründe yüzyıllardır önemli bir rol oynamış, sosyallik, temizlenme ve rahatlama yeri olarak hizmet vermiştir. Peki, bu uygulamanın nereden geldiğini ve bu banyo geleneklerinin yüzyıllar boyunca nasıl yaşatıldığını biliyor musunuz? İşte hamamın tarihi hakkında bilmediğiniz gerçeklerle karşınızdayız!
Geleneksel hamamlar Fas’tan Yunanistan’a, İran’a kadar geniş bir bölgede bulunabilir, ancak biz Osmanlı İmparatorluğu ve modern Türkiye’deki hamamların tarihinden bahsedeceğiz. O halde, lafı daha fazla uzatmadan hamamların tarihine dalalım!
Her Şey Yunanlar ve Romalılarla Başladı
Hamamın kökeni, antik Yunanlar ve Romalılara dayanır. Yunanlar ve Romalılar, halka açık bir banyo geleneğine sahiplerdi, ancak bu uygulama zamanla popülerliğini yitirdi. Halka açık banyoların düşüşü, Orta Doğu’da Müslüman ve Arap devletlerinin genişlemesiyle aynı döneme denk gelir. Kısacası, Müslümanlar halka açık banyo uygulamalarını benimsedi ancak İslam ile uyumlu hale getirmek için bazı değişiklikler yaptılar. Roma hamamları ile Türk hamamlarını karşılaştırdığımız bir makalemiz var, daha fazla bilgi edinmek isterseniz göz atabilirsiniz!
İslami Bağlamda Hamamlar
Hamamlar, Orta Doğu ve Kuzey Afrika’nın bazı bölgelerinde son derece popülerdir ve bazı yerlerde popülerliğini yitirmiştir. Ancak yüzyıllar boyunca hamamlar, Müslümanların manevi ve fiziksel temizliği uygulayabileceği yerler olarak hizmet etmiştir, bu da İslami geleneklerde çok önemlidir.
Çoğu hamam, büyük bir cami kompleksinin parçasıydı veya camiye yakın bir konumdaydı. Neredeyse tüm camilerde cemaatin namaz öncesi manevi ve fiziksel olarak temizlenmesi için özel bir şadırvan bulunur.
Bir diğer manevi temizlik türü ise gusüldür ve genellikle regl dönemi sona erdikten sonra veya cinsel aktiviteden sonra bedeni temizlemek için yapılır. Vücudun tamamen suya batırılması veya akan su altında durulması gereklidir. Ancak burada bir ayrıntı vardı. Roma hamamlarında soğuk su havuzu bulunurdu. İslam bilginleri bu “havuzu” hijyenik bulmadılar. Bu nedenle, Osmanlı İmparatorluğu’ndaki İslami hamamların tasarımından havuz çıkarıldı ve hamam musluklarından akan suyun kullanılması yeterli görüldü.
Yahudi Mikvası ile Karşılaştırma
Hem Mikvalar hem de Hamamlar dini bağlantılara sahip olduğundan, Müslüman veya Yahudi bir topluluğun parçası değilseniz, benzer olduklarını düşünebilirsiniz. Bu iki yer arasındaki temel fark, amaçlarıdır: Mikvanın amacı, ritüel bir banyo yoluyla kendini veya eşyalarını manevi olarak temizlemektir. Hamamın ana amacı ise fiziksel temizliktir. Ancak hamamda yine de namaz öncesi yapılabilecek “abdest” ve “gusül” gibi manevi temizlik ritüellerini uygulayabilirsiniz.
Osmanlılar Hamamları Çok Sevdi
Osmanlılar hamamları o kadar çok sevdi ki, onları birçok coğrafyaya tanıttıklarını söyleyebiliriz! Bugün, Macaristan’dan Anadolu’nun uzak köşelerine kadar Osmanlılar tarafından inşa edilmiş hamamlar bulabilirsiniz; bazıları harika durumda, bazıları ise terk edilmiş. Özellikle İstanbul’da, bu tarihi hamamların bazıları hala ayakta ve günümüzde de ziyaretçi kabul ediyor.
Yeni hamamların inşası, su ve odun kullanımını sınırlamak için durdurulduğunda bile, Osmanlılar hamamı o kadar çok seviyordu ki, birçok zengin aile konutlarına özel hamamlar yaptırdı.
Osmanlıların Hamam İsimlendirmesi
Hamamlar çeşitli şeylere göre adlandırılırdı. Genellikle, bulundukları semtin, parçası oldukları saray veya caminin, ya da hamamın inşaatını finanse eden kişinin adıyla anılırlardı. Bunların dışında, hamamlar sık ziyaret eden patronların türüne göre de adlandırılabilirdi; kadınların, Rumların ve Ermenilerin hamamları kendi grupları tarafından sıkça ziyaret edilirdi, Paşa hamamları ise yüksek rütbeli kişilerin tercihiydi.
Osmanlı İmparatorluğu’nda Kadın Hamamları
Kadın hamamları, kadınların erkeklerin olmadığı bir ortamda toplanabileceği birkaç yerden biriydi. Hamam ortamında, kadınlar müzik dinleyebilir, dans edebilir, çay ve kahve içip sosyalleşebilirlerdi. Kadınlar, zenginlik ve statülerini sergileyen özenle tasarlanmış sabun kutuları, saç tarakları ve nalın (banyo takunyaları) gibi hamam aksesuarlarını yanlarında getirirlerdi.
Titanik’te Bir Hamam Olduğunu Biliyor Muydunuz?
19. yüzyılda, İngiltere’de Osmanlı ve Fas hamamlarından esinlenen Viktorya dönemi Türk Hamamları patlaması yaşandı, ancak bunlar geleneksel Türk hamamlarına pek benzemiyordu. Malcolm Shifrin’e göre, Viktorya dönemi Türk hamamı kuru bir havaya sahipti, oysa geleneksel Türk hamamı son derece nemli bir ortama sahiptir (90-100% nem).
İlk Viktorya dönemi Türk hamamı 1856’da İrlanda’da inşa edildi. Kısa sürede İngiltere’de yüzlerce halka açık hamam açıldı. Ve tabii ki Titanik yolcuları bu lüksten mahrum kalmadı.
Titanik’teki birinci sınıf yolculara sunulan birçok lüks olanak arasında bir de Türk hamamı vardı. Ancak birinci sınıf bilet bile hamama erişim için yeterli değildi, giriş için özel bir geçiş izni gerektiriyordu ve bu geçiş izni günümüz parasıyla yaklaşık 30$ civarındaydı! Türk hamamı sıcak oda, buhar odası, ılıklık ve soğuk oda gibi bölümlerden oluşuyordu. Hamam, kadın misafirlere sabah 09:00 ile 12:00 arasında, erkek misafirlere ise öğleden sonra 02:00 ile 06:00 arasında hizmet veriyordu.
Lady Mary Montagu’nun Anıları
Lady Mary Montagu’nun Türkiye’de kaldığı süre boyunca yazdığı mektuplardan oluşan “Turkish Embassy Letters” adlı bir koleksiyonu vardır. Lady Montagu’nun anıları olağanüstüdür çünkü bir kadın olarak, hamamlar veya harem hakkında çoğunlukla erkek yazarlar tarafından uydurulan hikayelerin aksine, kadınlara özel mekanları ziyaret edebilmiştir.
27. mektubunda, Lady Montagu, Sofya’daki (bugünkü Bulgaristan) bir Türk hamamını ziyaretini olumlu bir şekilde anlatır. Hamamın çeşitli odalarını ve bunların amacını tasvir ederek başlar. Uygun kıyafet giymemesine rağmen, hiçbir şekilde eleştirilmediğini ve kibarca karşılandığından bahseder. Bu, Avrupa’daki deneyimleriyle tam bir tezat oluşturur, zira orada uygun giyinmemiş biri olduğunda büyük dedikodular yapılırdı.
Ziyareti sırasında, hamamda yaklaşık 200 kadın misafir vardı ve hepsi doğaldı, üst düzey veya hizmetçi arasında hiçbir ayrım yoktu ve aralarında hiçbir ahlaksız hareket yoktu. Hamamın kadın patronları en az haftada bir kez hamamı ziyaret eder ve en az 4-5 saatlerini banyoda geçirirlerdi.
Bu 18. yüzyıl anlatımı, Batı literatüründe bir hamamın en doğru tasvirlerinden biridir.
Modern Türkiye’de Hamamlar
Türkiye’de hala faaliyette olan sayısız modern ve tarihi hamam bulunmaktadır ve hem yerel halkı hem de turistleri ağırlamaktadır. Yerel halk için, hamamın ana amacı gelenekleri ve banyo ritüellerini canlı tutmak, gelin hamamı gibi etkinlikler düzenlemek ve arkadaşlarla veya aileyle rahatlatıcı bir spa deneyimi yaşamaktır. Turistler için ise hamamlar, yüzyıllardır yaşatılan geleneksel bir ritüeli deneyimleme şansı sunar.
Bugün bir hamamda geleneksel banyodan farklı masaj türlerine, cilt bakımına, epilasyona kadar çeşitli hizmetler alabilirsiniz. Tarihi hamamların yanı sıra, Türkiye’deki birçok otelde modern hamam ve spa kompleksleri bulunmaktadır ve burada çeşitli hizmetlerden yararlanabilirsiniz.
Eğer fırsatınız varsa, bu eşsiz deneyimi hayatınızda en az bir kez denemenizi tavsiye ederiz. Türkiye’yi, özellikle de İstanbul’u ziyaret etmeyi planlıyorsanız, şehirde otantik bir Türk hamamı deneyimi ve diğer masaj & spa hizmetleri için bizimle rezervasyon yaptırabilirsiniz.
- http://repository.bilkent.edu.tr/bitstream/handle/11693/48549/The%20Turkish%20Embassy%20Letters.pdf
- https://titanic.fandom.com/wiki/Turkish_Bath
- https://core.ac.uk/download/pdf/11742687.pdf
- http://www.victorianturkishbath.org/
- https://open.metu.edu.tr/bitstream/handle/11511/51072/81-110.pdf
- http://www.medicaljournalshouse.com/index.php/ADR-CommunityHealth/article/view/324/264